संगीतकार रोशन आणि कव्वाली!

– धनंजय कुलकर्णी

————————

आमचे सर्व अपडेट्स मिळविण्यासाठी फॉलो करा  :  फेसबुक I ट्विटर I इंस्टाग्राम

————————

भारतीय चित्रपट संगीताचा जेव्हा आपण विचार करू लागतो, त्यावेळी प्रचंड यशस्वी झालेले पहिल्या फळीतील संगीतकार आपल्याला चटकन लक्षात येतात पण ज्या संगीतकारांची कारकीर्द भले ही  छोटी असली तरी त्यांच्यातील कर्तृत्व अफाट असतं अशा संगीतकारांची देखील एक वेगळी श्रेणी आहे. रसिक त्या कलावंताची आठवण ठेवून असतात. आज 14 जुलै! आज संगीतकार रोशन (Music Director Roshan) यांचा जन्मदिवस आणि आजच संगीतकार मदन मोहन यांचा स्मृतिदिन! दोन्ही संगीतकार समकालीन होते आणि दोन्ही संगीतकार यांमध्ये काही साम्यस्थळे देखील होती. दोघेही प्रचंड कर्तृत्ववान असून त्यांना त्यांच्या प्रतिभेला साजेल एवढं यश काही मिळाले नाही. तरी या दोघांच्या संगीतातील एकेक स्पेशल घटक त्यांना त्यांचे ‘वेगळत्व’ प्राप्त करून देतो. संगीतकार रोशन ‘कव्वाली’ चे (Qawwali in Hindi films) बादशहा बनले. तर संगीतकार  मदन मोहन ‘गझल’ सम्राट बनले. या क्षेत्रात दोघांनी या प्रकारात अतुलनीय असं यश मिळवलं होतं. आज संगीतकार रोशन यांच्या जन्मदिवसाच्या निमित्ताने त्यांनी कव्वाली या गीत प्रकारात मिळवलेल्या यशाची आठवण जागवूया. (Qawwali Songs by Music Director Roshan) संगीतकार रोशन आणि गीतकार साहीर लुधियानवी या दोघांनी साठच्या दशकात कव्वाली या प्रकाराला हिंदी सिनेमात अग्रस्थानी आणले.

त्यांच्या  कव्वाली ला खरी लोकप्रियता लाभली ती 1960 साली प्रदर्शित झालेल्या ‘बरसात की रात’ या चित्रपटापासून! या चित्रपटात भारत भूषण आणि मधुबाला यांच्या प्रमुख भूमिका होत्या. साहिर लुधियानवी यांनी या चित्रपटासाठी गाणी लिहिली होती. या चित्रपटातील कव्वाली च्या यशानंतर साठच्या दशकामध्ये रोशन यांना अनेक चित्रपट मिळू लागले. त्यांच्या चित्रपटांना यश देखील मिळाले पण दुर्दैवाने साठच्या दशकाच्या शेवटी वयाच्या अवघ्या 51 व्या वर्षी रोशन यांचं निधन झालं. आज आपण रोशन यांच्या ‘सर्वोत्कृष्ट कव्वाली कोणत्या आहेत त्या पाहूयात.

१. न तो कारवां की तलाश है न तो हमसफर कि तलाश है’हि कव्वाली तब्बल बारा मिनिटाची आहे, आणि या कव्वालीचे  रेकॉर्डिंग 29 तास चालले होते. सुरुवातीला ही कव्वाली ऐकून रोशन यांची पत्नी इरा म्हणाल्या होत्या की “एवढी लांबलचक कव्वाली कोण ऐकेल? तुम्ही याची लांबी कमी करा!” परंतु रोशन यांना त्यांच्या संगीत कर्तृत्वावर विश्वास होता आणि त्यांनी की कव्वाली अशीच राहू दिली. या रचनेला अफाट यश मिळालं. या कव्वाली मध्ये मोहम्मद रफी,एस डी बातिश, सुधा मलहोत्रा, आशा भोसले यांचे स्वर आहेत. तर चित्रपटात भारत भूषण, मधुबाला ,श्यामा, रत्ना भूषण आणि खरेखुरे कव्वाल यांच्यावर चित्रित आहे. सुरुवातीचा मन्ना डे यांचा पीस संपल्यानंतर कव्वालीच्या मध्यावर रफीसाहेब एन्ट्री घेतात आणि काय‘बेहतरीन’ एन्ट्री घेतली आहे! या कव्वालीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे ही कव्वाली चक्क तीन भाषांमध्ये आहे. मन्नाडे यांच्या स्वरातील भाग हा उर्दू भाषेतला आहे. आशा भोसले च्या स्वरातील भाग हा पंजाबी भाषेतील आहे, आणि रफी च्या स्वरात शुद्ध हिंदीमध्ये ही कव्वाली आहे. या कव्वालीचा नैसर्गिक वेग इतका जबरदस्त आहे की रसिक त्यात गुंतून पडतात. विशुध्द  प्रेमाची फार मोठी आणि सुंदर अशी व्याख्या साहिर लुधियानवी यांनी या कव्वाली मध्ये करून दिली आहे . ते म्हणतात ‘इश्क आझाद है हिंदू ना मुसलमान है इश्क, आप ही धर्म है इमान है इश्क ,अल्लाह रसूल का फरमान इश्क है , गौतम और मसीहा का अरमान है इश्क है ….ये इश्क इश्क है इश्क इश्क’ सुफी  तत्त्वज्ञानाला अतिशय सुंदरपणे साहीर यांनी या कव्वाली मध्ये सांगितलेला आहे. संगीतकार रोशन यांची हि कव्वाली हिंदी सिनेमातील सर्वश्रेष्ठ कव्वाली पैकी एक आहे.

 

२. कव्वाली या प्रकारात मुकाबला नोक, झोक , चिडवाचिडवी याचा प्रत्यय ‘बरसात की रात’ मधील ‘अदा बिजली बदन शोला निगाहे नाज के मारो का हाल क्या होगा’हि कव्वाली शंकर शंभू कवाल आशा भोसले सुधा मल्होत्रा यांनी गायली होती आणि चित्रपटात रत्ना भूषण , शामा आणि इतरांवर चित्रीत झाली होती. यातील रोशन यांनी  दिलेले हार्मोनियम चे पिसेस फार सुंदर होते . त्या मुळे कव्वालीचा मस्त माहोल येथे क्रिएट झालेलादिसतो.

 

३. या ‘बरसात की रात’ मध्ये आणखी एक कव्वाली होती. या कव्वालीचे बोल होते ‘जी चाहता है चूम लू अपनी नजर को मै ‘ हि कव्वाली बलबीर ,आशा भोसले बंदे हसन आणि  सुधा मल्होत्रा यांनी गायली होती. आणि चित्रपटात शामा रत्ना भूषण ,श्यामा , आणि एक   कव्वाल वर चित्रीत झाली होती. एकूणच या चित्रपटांमध्ये रोशन यांच्या संगीताने बहार आणून दिली होती. कारण मं. रफी च्या स्वरातील अप्रतिम गाण्यासोबतच या तीन कव्वाल्या मुळे चित्रपटाला अफाट यश मिळाले.रोशन यांच्या यशाचे दरवाजे सताड उघडले गेले होते.

 

४. दिग्दर्शक हेमेन गुप्ता यांचा ‘बाबर’ हा चित्रपट 1960 साली प्रदर्शित झाला होता. यात देखील साहिर लुधियानवी आणि रोशन ही जोडी होती! या चित्रपटातील इतर गाणी गाजलेली असतानाच त्यातील कव्वाली ‘हसीनो से जलवे परेशान रहते’ की कव्वाली देखील जबरदस्त होती. मोहम्मद रफी, मन्ना डे , आशा भोसले आणि सुधा मल्होत्रा यांचे स्वर होते. खरं तर  पारंपारिक कव्वाली ही पुरुष प्रधान संस्कृतीमध्ये उगम पावली जरी असली तरी चित्रपटाच्या माध्यमातून ही कव्वाली स्त्री आणि पुरुष यांच्या मुकाबला ने आणखी खुलली!

https://youtu.be/1sW7SGgnSkw

५. दिग्दर्शक पीएल संतोषी यांनी ‘बरसात की रात’ या चित्रपटाच्या यशानंतर आणखी एक चित्रपट १९६३ दिग्दर्शित केला होता ‘दिल ही तो है’! राजकपूर आणि नूतन यांच्या प्रमुख भूमिका यात होत्या. या चित्रपटात ‘पर्दा उठे सलाम हो जाये’ ही कव्वाली यात होती. खरं तर कव्वाली चा फॉरमॅट इथे काहीसा  बदलेला  दिसला कारण यात ही कव्वाली भांगडा स्टाईल ने चित्रीत झाली आहे . प्राण आणि नूतन यांच्या लग्नाच्या बाराती च्या आधी राज कपूर वेश बदलून नूतन ला भेटायला येतो आणि त्यावेळी हातात डफ घेऊन कव्वाली गातो. राज कपूर वर चित्रित झालेली कदाचित हि एकमेव कव्वाली असावी.( आर के चित्रपटात देखील कव्वाली आढळत नाही ) पण इथे मात्र राजकपूर धमाल केली आहे. संगीतकार रोशन यांची हि कव्वाली मोहम्मद रफी आणि आशा भोसले यांनी गायली आहे.

 

६. आशा भोसले यांनी यमन कल्याण रागावर ‘निगाहे मिलाने को जी चाहता है’हि कव्वाली ‘दिल ही तो है’ या चित्रपटासाठी गायली. संगीतकार रोशन आणि गीतकार साहिर यांची हि  कव्वाली आज  देखील प्रचंड लोकप्रिय अशी आहे.

‘जिस घड़ी मेरी निगाहों को तेरी दीद हुई
वो घड़ी मेरे लिए ऐश की तमहीद हुई
जब कभी मैंने तेरा चाँद सा चेहरा देखा
ईद हो या के ना हो, मेरे लिए ईद हुई
वो जलवा जो ओझल भी है सामने भी
वो जलवा चुराने को जी चाहता है…
या कव्वालीच्या एका कडव्यातगायलेल्या या ओळी आज देखील इतक्या वर्षानंतर लख्ख आठवतात.

 

७. एम सादिक या खास मुस्लिम सोशल सिनेमा देणाऱ्या दिग्दर्शकाने 1963 साली प्रदीप कुमार बिना रॉय यांना घेऊन ‘ताजमहाल ‘  या भव्यदिव्य सिनेमाची निर्मिती केली या चित्रपटात पुन्हा एकदा रोशन आणि साहीर यांच्या गीत संगीताने बहार आणली. ‘चांदी का बदन सोने की नजर उसपर ये  नजाकत क्या कही ’ हि  कव्वाली होती. मोहम्मद रफी, मन्ना डे ,आशा भोसले आणि मीना कपूर यांनी ती गायली होती. सिनेमातील इतर सर्व गाणी गाजल्याने कदाचित हि कव्वाली मागे पडली.

 

८. प्रदीप कुमार ,मीना कुमारी यांचा बहू बेगम हा मुस्लीम सोशल चित्रपट 1967 साली आला होता . या चित्रपटात ‘वाकीफ हू खूब इश्क के तर्ज ए बया से  मै’ हि कव्वाली होती. मशिदीत चित्रित झालेली हि कव्वाली मन्ना डे आणि रफी यांनी गायली होती.

 

संगीतकार रोशन , गीतकार साहीर लुधियानवी आणि कव्वाली हा सिनेमा संगीताच्या दुनियेतील सुरीला समभूज त्रिकोण होता. आज रोशन यांच्या जन्मदिनाच्या निमित्ताने त्याच्या या आठ कव्वाली ऐका पहा आणि काय ताकतीचा संगीतकार होता हे लक्षात घ्या!

हेही वाचा – मेरी याद मे तुम ना आंसू बहाना…मदन मोहन